De dialekte titsch (Greschòney) òn töitschu (Éischeme), ou sò heindsch d'glichò wòrze ém guettitsch vòm hòch méttelalter, heindsch en verschidené entwécklòng kät. Dòrch d'joaré z'Greschòney heindsch phòaltet d'kòntakte mét dem vaterland òn d'sproach hät nid gspérrt d'éflòsse vòm franzeséscha òn vòn der òbersproach. D'hendlerkontakte ém nord-west vòn der Schwiz òn ém süden vòm Titschland hein mé als vierhòndert joaré durt, daròm hein d'Greschòneyera, d'einzégò vòn de südwalser, guet bédé sproache gredòt òn phoaltet: z'titscha òn z'guettitscha. Bés em XX joarhòndert Greschòney hät en einzégé titsché sproach kät, òn doch hämmò òf guettitsch gschrébet. D'verbéndòng an der sproach éscht gsid sotte stoarché dass ém 1567 d'éwonra vòn Greschòney hein dem béschof vòn Augschtal gfregt z'chònnò hä e pfoahér woa chenné guettitsch redò, wéll de pfoahér vòn Éischeme, fer d'litté z'bichtò, hä' mòssò en dolmetscher hä. Nòmma ém 1660 éscht de zuestand tischòt mét der kirò vòn Greschòney Méttél- òn Ònderteil; sétter due bés ém 1800 d'ganzò pfoahéra sinn bòret z'Greschòney.
Wie mét der d'chélchò, ou d'schuel éscht gsid wéchtégé fer z'guettitscha z'erhoalte. Én alle schuele vòn Greschòney hämmò zeichòt läse, schribe òn rächnò òf titsch; nòmma noa dem 1870, wenn de lér hät abghengt vòn der statregieròng, hämmò ou z'italienischa glért. Ém 1682 ém Méttélteil, tank dem pfoahér Johan Nicolaus Bieler, heindsch gréndet d'schuel vòm platz, òn ém 1691 ém Oberteil de pfoahér Jean Netscher hät gréndet d'schuel vòn Selbsteg. Spétòr heindsch ertoat andré schuele: ém 1732 én de Tache ém Oberteil òn ém 1742 zer Trinò ém Ònderteil. Déchtég wéchtégé éscht d'schuel Rial vòm Chaschtal gsid, di heindsch ertoat ém 1821 tank der verschrébòng vòn der frou Anna Caterina Rial vòn Abetscham; dschi hät welle de jònge en nétzléché lér gä fer das chennésch machò d'chrämra ém usland. Én désche schuele hämmò zeichòt òf guettitsch òn nid òf franzesésch wie en den andre schuele vòm Ougstalland. Sòmét z'Greschòney z'titscha vòn den érschtò walserlitté éscht kanget ufkät vòm guettitsch woa allé litte hein due guet gredt. D'ussproach òn d'gramatéck hein vòn dem véll anzochet. Mét der zéemesetzòng vòn Italien, d'houptsproach éscht némme gsid z'franzeséscha aber z'italiénéscha, òn z'guettitsch hämmò nomma mé fer wénégé sténn zeichòt.
Mét dem italienischen gsetz n. 2 vòn 23.09.1993 tuemò feschtstelle dass de titschò éwonra vòm Lystal hein z'rächt ériò sproache òn ériò brucha z'phoalte òn dsché z'zeichò ou én der schuel. Mét dem regionalen gsetz n. 47 vòm 19 Ougschte 1998 tuemò abmachò das Greschòney Oberteil, Méttélteil, Ònderteil òn Éischeme sinn de dòrfé ém Lystal woa d'litté tien titsch òn töitschu rédò. D'region hät usgleit de “Dauernder Rat für die Wahrung der Walser Sprache und Kultur” fer das tònz d'walserlitté chenné métmachò en d'vorschlagé anbelangté ém gsetz. Z'italienisches gsetz n. 482 vòn 15/01/1999 art. 6 tuet pschétze d'sproachméndérheite. Hitzòtag tuemò zeichò z'guettitscha ém Asilo, én der elementarschuel òn én der méttélschuel, aber de titschò ònterréchtsténn sinn déchtég wénégòr als d'italiénéschò òn d'franzeséschò.
D'greschòneyera òn d'éischemra noch hitzòtag tien ériò dialekt bruche, aber méttenand tiensch nid òf guettitsch rédò.
Éndsché sproache hein désché bsònderheité:
- de dri gschlächté
- d'fällé;
- de deklination vòm houptwòrt: dar hoanu (nom., acc.), ds hoanendsch (gen.), dam hoane (dat.) - töitschu;
- de deklination vòm adjektiv: de tésch éscht hébsche, d' cariò éscht hébsché, z' bett éscht hébs - titsch;
- z'verb tue
Hit éscht der akustésche éndròck von désche zweie sproachénsle ganz verschieden. De houpònterschied gsémò en de rònde vokale von Ischeme, en de ònrònde vokale von Greschòney òn en der bsondrégò „diphtongisieròng“ òn „monophtongisieròng“ vom ischemer dialekt. D'struktur vom titsche mét dschine ònrònde vokale (û>ii, üe>ie, ö>ee) hät meischtens nòmma nòch zwei gléder, andersch als ém töitschu, wos de driglédrégkeit hätsché ufbewahrt (zòm bischpél Schnee: schnie z'Ischeme òn schnee z'Greschòney oder Maus: mous z'Ischeme òn muus z‘Greschòney). De greschòneyer dialekt glicht dem méttelhochtitsche, débel d'ischmer struktur mét drie gléder bewiest, dass z'töitschu éscht véll eltòr. Déchtég innovativ sinn én der sproachentwécklòng von Ischeme de „diphtongisieròng“ òn d‘„monophtongisieròng“ vòn de vokale gsid. Ém töitschu gfénntmò elf diphtonge, aber z'Greschòney nòmma säcksché (oa, ee, ei, ou, ie, ue). Nòmma ém fall vom langzochne â hein Greschòney òn Ischeme z'glicha toat òn drus es oa gmacht (zòm bischpél Abend: oabe e anno/Jahr: joar).
