(titsch)
D'Walser vòn Oberlystal
Ém IX joarhòndert verschidené puròfamilie vòn Alemanien hein d'gròschtò uswanderòng vòn Europagschécht nach sud anfanget, wéll heindsch mangal kät nue bodma fer z'chònnò läbe. Ankéemet z'Bern, désché litté heindsché énquartiert ém Oberland woa heindsch ònbewonté òrté gfònnet groad zò fuess vòn de héchò béerga. Z'klima òn z'gebiet sinn òntälle gsid: heindsch mòssò d'bodma uftue òn eménmachò, d'hischer bue, z'wasser werò òn werene gegen d'louene bue. Mét der zitt heindsch geng mé nué fri òrté mangal kät, òn fer di z'fénne heindsch mòssò wittòrwandre òn dòrch gférléché jocha goa. Der érschte éscht gsid de Grimsel joch òn ém XI joarhòndert sinndsch èn z' Wallis, nach Sion, ankéemet . Spétòr vòn 1200 bés 1400 joarhòndert sinndsch noch usgwandret dòrch de Griesjoch nach Formazza, dòrch de Teoduljoch nach Greschòney òn Ischeme, dòrch de Monte Moro nach Macugnaga òn wittòr nach Riva Valdobbia, Lagnò, Rima, Rimella usw. André gruppe sinn forwerzkanget dòrch de Furkajoch én d'nord-ostléch réchtòm nach Saint Galles òn Graubunden én der Schwiz, nach Liechtenstein òn Voralberg én Éschtrich, bés z'Galtur ém Tirol. Sétter due hämmò désche litté gseit “d'litté vòn de béerga”. D'éwonra vòm Vallis, òn allé di woa sinn vòn doa kéemet, hein Walliser òder besser Walser keisset. D'meischtra vòn désche lämpna sinn due sotte z'frédò gsid, wéll hättésch derfo eppés chònnò verdienò, dass heindsch gmacht mét déene litté génschtégé vertrage. Sòmét éscht de “Walserrächté” bòret, en ganzbsònderé rächté fer désché litté woa fri òn wéllég hein di òntellò òrté kolonisiert. D'familie hein déevé chònnò ònder enand d'bodma usteile; z'zueft éscht erpléchs én der familiò òn geng mét dem glichen pris en de joaré, sotte heindsch z'land besser phoaltet òn gschétz, òn heindsch selbòr d'rächté brucht fer d'lékkòrò verbräche.
Désché ganzò gschécht vòn de litte geit noa dem klima òn dem geologische zuestand. D'valleschò hät gueschäbené (dri ém Oberlystal) òn vòn eim zem andra de bach macht gròsse sprònga òn fénnmò schlòcke; òf de sitté sinn gäché stòtza mét felsna òn héchòr äbené òf verschidené héchene. D'walserwanderòng hät groatet wenn de gletscher éscht léckòr gsid òn z'klima wermòr, daròm z'wéerch fer uf z'tue òn emén z'machò d'bodma éscht tällòr gsid; béssen foaré mét dem fé, òn uswandre mét den oaltò litté òn mét de chénn éscht mégléch gsid. En der zweitò métté vòn V joarhòndert éscht z'klima geng cheltòr kéemet òn hät anfanget „d'léckò vergletscheròng” woa hät hòndert joaré durt òn de gletscher hät véllé bewonté òrté pteckt; d'matte òn d'achra sinn erdorret òn z'puròwäse hät némme gniegt fer d'familie. Sotte heindsch mòssò entschliesse nué wäga. D'greschòneyera hein gscheidet z'machò d'krämra vòn tiecher òn sidéné woar en de titschò lender , en d' Schwiz òn en z' Titschland. Z'Ischeme, enstatt, bés endé XVIII joarhòndert, sinndsch gsid zémléch wòhlhabené, wéll doa sinn gsid d'réchtra vòn de herra Vallaise. Spétòr de zitte sinn tischòt òn ou d'ischemra hein mòssò uswandre en Frankréch òn en d'Schwiz woa heindsch gwéerchòt wie bumeischtra òn wie murera. Ém héers vòn désché walserlitté sinn aber geng stoarchblébet d'familiò òn z'heimatsòrt. Zittewisch, wenn's mégléch, sinndsch z'ròckkéemet òn hie heindschésché gschtellt wenn heindsch némme mòssò wéerchò; de verdietsch heindsch en ériò land angleit; gwenléch d'hòchzittré heindsch gscheidet em eigenem land, nid en der fremdé. Tuemò täll merke wétte éscht d'kultur feschté òn wéchtégé gsid, wéll heindschéscha ériò chénn flisség zròckgloat.
Désche materielle òn immaterielle vermege hät de walserlender vòm Oberlystal es apartégs zeiché kät. D'méréré lécké òn schéné dòrfé hein dem Tacito tònz schribe dass: “de dòrfé hein nid véll hischer… di läben teilté òn selbständégé … woa en brònne, de bode, e woald tien éllade dsché z'gschtelle”. D'architektur éscht tipésch, d'hischer sinn em òndre stock steinené òn obna holzené mé éngweckòté troaléné (blockbau). Heimléché òn schéné hischer; d'suberkeit éscht verus wéchtégé gsid, ou em gade, tipésché stòbò vòn Greschòney, woa d'hälfté, de fégade, éscht fer d'chie òn d'andrò hälfté, de wongade, éscht vòn de litté bewonté gsid: déscha éscht mé holz vertäfeleté gsid, òn hie em lenge wénter hämmò ou gsétzòt. Entstatt z'Éischme heindsch de wénter passiert enneré vertäfeleté stòbò , dan pielljer, woa éscht gsid op em gade. Z'walserzeiché éscht noanònnoa vorwertz kannet ou dòrch d'sproach, d'religion, d'liebòséleér, d'fiertaga, d'gedéchté, d'gsangé, d'spréchwòrté, d'chénschtlerwéerchene, d'handwéerchene òn d'brucha. D'walserkultur éscht déewé bés an éndsché generation ankéemet òn tuet noagoa dem läbtag vòn de litté woa tien hie wone; daròm éscht z'Oberlystal eis vòn de békannschtò òrté em Ougstalland. Heiber e volle läbtag: tieber geng sieche òn angé nue wäga, aber tieber fescht phoalte éndsché herkònft, sibber stolz òn tiebera zacht hä en der tatsach òn en der sél. Alsò tieber wéderhole d'brucha sét véllé joarhònderté, di sinn nid verlòrne kanget troz siggé zuestand òn gedangna tischòt. Zem Nujoar tieber sénge z'nujoarslied òn tieber gä de chénn z'nujoargéeld; fer San Kloas tieber geng kriege dschiné gschengé; tieber troage én d' chélchò d'lammiene fer sché z'òffrò dem patròn Sent Johanz; jeds joar macheber éndsché heilégé prossenzie, wòlfoarte òn mäsché én de verschidenò tschappele. Tieber ére òn fiertag machò de tag vòn San Sebastian, wéll d'uswandrera tien z'ròckchéeme zò ériò familie; tieber éndsché tòté ére, zò allersélònacht tieber fer dschi schén tésschò òn en de gavene, wenn sibber lang fòrt, tieberne loa e naff mé fréschem wasser. Heiber géere éndsché folklorfiertaga òn tieber d'rezepte vòn de gròssmamme zròckloa . Sibber schalu vòn der suberkeit òn der intimität vòn éndsche tipéschò hischer, gmachté meischtenz us holz òn woa schéné steinéné ofna tien guet erwéermé. Tieber zacht hä éndscher sproacha, z'titscha z'Greschòney òn töitschu z'Ischeme, welbersché zeichò z'schuel òn tieber zéemeläse gédéchté, gsangé, spréchwòrté, rezepté. Tieber mét gròssem stolz de tracht troage. Wésseber guet dass läbe em réschpekt vòn der natur wéll séege guet läbe. Tieber n'éndsch enteressiere òber d'meje, d'bouma òn d'chritter, fer ériò schénheit z'bewòndrò òn fer sché z'bruche fer d'gsòndheit. Tieber beobachté de läbtag vòn de wéldò tieré òn heiber erschafft guéssé òrté fer dsché z'bschétze, nach dem bischpél vòm greschòneyer Joseph Zumstein, woa éscht gsid der érschtò woa hät gmerkt dass d'steinbocka hätté chònnò usrotte; jetza sirrò wéder e huffe. Ém 1833, Joseph Alby hät révolutioniert d'art fer d'biene z'erzie òn sotte éschmò erlangt de hòng z'gé òané mòssò de tieré téte. Tieber sport machò wie òf de gletscher goa, ritte, tennis, golf òn botschespélò; tieber géere schkifoare, déewé heiber tetég sòrg fer schéné pischte òn gueté seilbahne, dròberén òrganisiereber verschidené gare ém wénter; heiber athlete di hein schén déck gwònnet òn béerglitté di hein wéchtégé béerga gstéget. Tiebernéndsch der vergangenheit anwende nid nòmma fer ra zacht z'hä aber ou fer z'entdecke de wäg fer allé métenand nach der zuekònft z'chònnò goa.
Vür déi das wélljen leesen töitschu z'undruscht d'poadschu ischt d'schrift.
